ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ ΜΑΣ

Το ΔΔ Εφύρας ανήκει στο Δήμο Πηνείας, νομού Ηλείας, και απέχει από την Αμαλιάδα 21 χιλιόμετρα. Έχει περίπου 700 κατοίκους. Το όνομα 'Εφύρα' αναφέρεται σε πολλά αρχαία κείμενα και σίγουρα ήταν πόλη της Ήλιδας.

Η Εφύρα (ή Οινόη)
Άλλη πόλη της Ήλιδος κοντά στην ηλειακή Πύλο, ξακουστή για τους "φαρμακευτάς" της στην αρχαιότητα, ήταν η Εφύρα που βρισκόταν κοντά στον ποταμό Σελλήεντα. Οι αρχαίοι πρόγονοί μας, για να την ξεχωρίζουν από τις άλλες Εφύρες, έλεγαν : "ποταμού του Σελλήεντος". Η πόλη αυτή πήρε τ' όνομα της από Θεσσαλούς εποίκους που κατέβηκαν κατά την προϊστορική περίοδο από τη δική τους Εφύρα και την έχτισαν σ' ανάμνηση της όμορφης πόλης τους.
Στην αρχαιότητα υπήρξαν τέσσερις κυρίως πόλεις με το ίδιο όνομα : η κορινθιακή, η θεσπρωτική, η θεσσαλική και η ηλειακή Εφύρα. Στην περιγερεια της τελευταίας κι ιδιαίτερα στην ακροποταμιά του σημερινού Λαγανέϊκου ποταμιού, φύτρωναν κάθε λογής βότανα που χρησιμοποιούσαν οι μάντεις της ηλειακής Πύλου, για να κάνουν τους μαγικούς εξορκισμούς τους. Όπως φαίνεται, εκεί κατέφευγαν άνθρωποι από διάφορα μέρη της Ελλάδος, για να προμηθευτούν κάθε βότανο που παραγόταν στα εύφορα λειβάδια της. Και δεν πρέπει να θεωρηθεί υπερβολή πως στην Εφύρα υπήρχε μια πρωτόγονη "βιοτεχνία" φαρμάκων. Τα βότανά της, επειδή σκότωναν κι ανθρώπους, λέγονταν και "ανδροφόνα".
Το ότι επισκέπτονταν την Εφύρα κι από μακρινά μέρη για φαρμακερά βότανα, το αναφέρει πρώτος ο Όμηρος (Οδυσ. Α' 254-268) με το στόμα της θεάς Αθηνάς, πως πήγε δηλαδή εκεί ο Οδυσσέας και ζήτησε, για ν' αλείψει τα βέλη του, θανατερό βοτάνι από τον Ίλον που ήταν γιος του Μέρμερου κι εγγονός του Φέρητα και θεμελιωτής της θεσσαλικής πόλης Φεραί. Αλλά δεν του έδωσε, γιατί φοβόταν τους θεούς :
Εξ Εφύρης ανιόντα παρ’ Ιλου Μαρμερίδαο
οίχετο γαρ και κείσε θοής επί νηός Οδυσσεύς
φάρμακον ανδροφόνον διζήμενος, όφρα οι είη
ιούς χρίεσθαι χαλκήρεας, αλλ’ ο μεν ου οι δώκειν,
επεί ‘ρα θεούς νεμεσίζετο αιέν εόντας.

Αλλά κι ο Τηλέμαχος, όταν πήγαινε στην Πύλο και την Σπάρτη για να μάθει νέα του χαμένου πατέρα του, οι μνηστήρες του είπαν με κάποια ανησυχία (Ομήρ Οδ. Β' 345-346)
Εξ Εφύρης ανιόντα παρ’ Ιλου Μαρμερίδαο
ηέ και εις Εφύρην εθέλειν, πίειραν αρουραν
ελθείν, οφρ' ενθεν θυμοφθόρα φάρμακ' ενείκη.

Ο θεόφραστος, επίσης στα κατοπινά χρόνια μας πληροφορεί πως υπήρχαν βότανα στην Εφύρα και την γειτονική Πύλο που είχαν μεγάλες θεραπευτικές ιδιότητες.
Όπως είδαμε, η Εφύρα βρισκόταν κοντά στον ποταμό Σελλήεντα (Ιλ. Β' 668 & Ο' 531). Ωστόσο, πολλοί νόμισαν ότι επρόκειτο για την Εφύρα της Θεσπρωτίας, γιατί κι εκεί υπάρχει ποταμός Σελλήεντας και οι κάτοικοι εκεί ονομάζονταν Σελλοί. Οι αρχαίοι, στηριζόμενοι στον Απολλόδωρο, πίστευαν πως ο Όμηρος εδώ μιλάει για την Εφύρα της Θεσπρωτίας κι όχι της Ήλιδος. Ο Στράβωνας όμως, που εξέτασε προσεχτικά αυτή την περίπτωση, μας βεβαιώνει πως δεν υπάρχει ποταμός στην Θεσπρωτία, με τ' όνομα Σελλήεις και πως ο Όμηρος εννοεί την Εφύρα της Ήλιδος. Την ίδια θέση παίρνει κι ο Δημήτριος Σκήψιος (Στραβ. Η' 3,6).
Στην "Ήλιδα" (Ο' 518) βλέπουμε πώς ο Πολυδάμας σκότωσε τον Κυλλήνιο Ώτο, τον σύντροφο του Φυλείδη κι αρχηγό των μεγαλόψυχων Επειών. Η διήγηση συνεχίζεται με ονόματα ηρώων της περιοχής, χωρίς να γίνεται μνεία για τη Θεσπρωτία, όταν λέει πως το θώρακα, που φορούσε ο Φυλείδης του τον είχε δώσει ο Φυλέας από την Εφύρα που βρισκόταν στον ποταμό Σελλήεντα, ενώ στο Φυλέα τον είχε χαρίσει ο ηγεμόνας της Εφύρας Ευφήτης. Εδώ ο Φυλέας είναι ο γιος του Αυγεία, ενώ η Εφύρα η πόλη της Ήλιδος.
Ο Στράβωνας γράφει για την Εφύρα της Θεσσαλίας "... διό και Κραννωνίους εκάλουν πρότερον Εφύρους". Η πόλη αυτή είχε γνωρίσει μεγάλη ακμή στην αρχαιότητα, ενώ ήταν προϊστορική κι είχε πάρει τ' όνομα Κραννών από τον ηγεμόνα της Κραννώνα που σκοτώθηκε εκεί (Αγροκώστα και Σδράκα: Η Θεσσαλία του Ιάσονος, σελ 18): Επίσης, υπήρχε πόλη με το ίδιο όνομα στη χώρα των Περραιβών και στην Αιτωλία.
Στην ηλειακή Εφύρα έζησε η Αγαμήδη, η μεγαλύτερη κόρη του Αυγεία που ήταν ξακουστή μάγισσα κι είχε παντρευτεί το Μούλιο, θαυμάσιο μαχητή, όπως μας πληροφορεί ο Όμηρος. Από την "Ηλιάδα", μαθαίνουμε πως ήταν ξανθιά κι ήξερε όλα τα φάρμακα της γης :
...θυγάτρ' είχε ξανθήν Αγαμήδην
η τόσα φάρμακα η δη όσα τρέφει ευρεία χθων

Ο ρωμαίος μυθογράφος Υγίνος γράφει πως η Αγαμήδη είχε αποχτήσει με τον Ποσειδώνα τρία παιδιά, το Βήλο, τον Άκτορα και το Δίχτυ. Ο βουκολικός ποιητής Θεόκριτος στο ειδύλλιό του "Φαρμακεύτριαι" την αναφέρει με τ' όνομα Περιμήδη και μας πληροφορεί πως τα βότανα της ξανθιάς αυτής γυναίκας ήταν φοβερά.
Η Εφύρα, όπως φαίνεται, ήταν στην αρχαιότητα ένας μοναδικός τόπος για κάθε λογής "μάγια" και "φίλτρα", αφού δίπλα της βρισκόταν κι η Πύλος με τους ξακουστούς μάντεις της. Στις δύο αυτές πόλεις -καθώς και στο Ασκληπείο της Κυλλήνης- έφθαναν άνθρωποι, κυρίως άρρωστοι ή και συγγενείς αυτών, για να πάρουν βότανα, ή να ρωτήσουν τους μάντεις και να κάνουν ό,τι τους προστάξουν. Στην Εφύρα πήγαιναν ακόμα κι υγιείς, όπως ο Τηλέμαχος. Πόσα άτομα δεν έβλεπαν τα βότανα, όπως και τα κάθε λογής μάγια και ξόρκια σα μοναδική "σανίδα σωτηρίας";
Ο Ηρακλής, όταν είχε κατέβει στην Ήλιδα, άρπαξε από την Εφύρα την Αστυόχη ή Αστυόχεια που ήταν κόρη του βασιλιά Φύλαντα, αφού προηγουμένως είχε ξεπαστρέψει αρκετές πόλεις θεογέννητων ανθρώπων. Η Αστυόχεια απόχτησε ένα παιδί, τον ξακουστό κονταρομάχο Τληπτόλεμο που σκότωσε στον πόλεμο της Τροίας ο Σαρπηδόνας, αρχηγός των Λυκίων (Ομ. Ιλ. Ε' 670). Ο Τληπτόλεμος, όταν ήταν ακόμα νέος, σκότωσε άθελά του το θείο του Λυκίμνιο από την Εφύρα, έναν σεβαστό άνθρωπο, απόγονο του θεού Άρη και, για ν' αποφύγει την τιμωρία, ναυάγησε πολλά καράβια κι έπειτα από πολλές περιπέτειες έφθασε στη Ρόδο.
Ο Στραβώνας κι ο Βυζάντιος μας βεβαιώνουν πως πάνω στη θέση της Ομηρικής Εφύρας χτίστηκε η Οινόη (Βοινώα, όπως συνήθιζαν να τη λένε) που τ' όνομά της μας πληροφορεί για την ύπαρξη μεγάλων εκτάσεων από αμπέλια στην περιοχή. Στα πανάρχαια χρόνια η Εφύρα αποτελούσε δικό της ξεχωριστό κράτος με ηγεμόνες τον Ευφήτη, το θαυμάσιο κονταρομάχο Μούλιο, το Λυκίμνο κ.ά. Αργότερα, ενώθηκε στο σκήπτρο των Επειών - Ηλείων και μόλις έπαψε να υπάρχει ως πόλη, την αντικατέστησε με το παραπάνω η Οινώη που είναι αρκαδικής προέλευσης τοπωνύμιο. Απείχε από την Ήλιδα, όπως γράφει ο Στραβώνας, 120 Στάδια. Πότε όμως η Οινόη έπαψε να υπάρχει ως πόλη, δε γνωρίζουμε. Ο Στράβωνας δεν γράφει τίποτα, πράγμα που σημαίνει ότι στα χρόνια του δε θα υπήρχε ή θα ήταν μια ασήμαντη κωμόπολη.
Στα ΒΑ' του χωρίου Κούλουγλι, στη θέση "Παλαιόκαστρο" βρέθηκαν πριν από χρόνια λιγοστά θεμέλια και συντρίμμια αρχαίας τέχνης. Είναι ένας μικρός λοφίσκος με 70 μέτρα ύψος που πρέπει να ήταν η ακρόπολη της αρχαίας Οινόης και πιο πριν της Εφύρας. Αλλά και στη θέση "Κοτρώνι" υπάρχουν λείψανα κεραμικής και ορισμένα θεμέλια αρχαίων χτιρίων.
Στο μεσοπόλεμο οι κάτοικοι του χωριού Κούλουγλι μετονόμασαν αυτό σε Οινόη. Έτσι η αρχαία Οινόη ξαναζεί στη μνήμη του λαού. Αλλά και λίγο παρακάτω, στην επαρχιακή οδό Αμαλιάδας-Σιμόπουλου, κοντά στον ηλειακό Λάδωνα, ένα άλλο χωριό με Τουρκική ονομασία, το Δελήμπαλη, το μετονόμασαν Εφύρα, σ' ανάμνηση της Ομηρικής Εφύρας που πρέπει να βρισκόταν λίγο παραπάνω.

Από το βιβλίο του Ανδρέα Δ. Μπούτσικα "Αρχαία Ήλις" (σελ. 223-227) - Εκδόσεις Βιβλιοπανόραμα, Αμαλιάδα 2002